SENECA- Η δοκιμασία του πεπρωμένου

Με ρώτησες, Λουκίλιε, πως γίνεται οι καλοί άνθρωποι να παθαίνουν τόσα κακά αφού στον κόσμο κυριαρχεί μια πρόνοια. Το ζήτημα τούτο θα μπορούσε να εκτεθεί καλύτερα μέσα στο πλαίσιο ενός μεγαλύτερου συγγραφικού έργου, όπου θέλω να αποδείξω ότι τον κόσμο τον κυριαρχεί η πρόνοια και ότι μέσα μας υπάρχει μια θεϊκή δύναμη. Από το όλο όμως θέλεις να ξεχωρίσεις ένα μικρό πρόβλημα και θέλεις να σου λύσω χώρια μια μεμονωμένη απορία. Για τώρα ας μείνει λοιπόν το κύριο πρόβλημα ανοιχτό. Έτσι θα αναλάβω το ευχάριστο καθήκον να υποστηρίξω  την υπόθεση των Θεών.

Θα σε συμφιλιώσω και πάλι με τους Θεούς που μεταχειρίζονται με το καλό όλους τους καλούς ανθρώπους. Κι΄εξάλου θα ήταν ολότελα αδύνατο η καλή δύναμη να βλάφτει τον καλό άνθρωπο. Ανάμεσα στον καλό άνθρωπο και στους Θεούς υπάρχει η φιλία. Ο Θεός δεν κατατυραννεί τον καλό άνθρωπο. Τον υποβάλει σε δοκιμασίες, τον κάνει να περάσει δύσκολες στιγμές, τον πλάθει σύμφωνα με την ιδέα του.

Γιατί όμως στον καλό άνθρωπο συμβαίνουν τόσα κακά; Ο καλός άνθρωπος δεν μπορεί να πάθει τίποτε κακό, γιατί τα αντίθετα δεν συγχέονται το ένα με το άλλο. Όπως τα πολυάριθμα ποτάμια, οι ραγδαίες βροχές, οι πλούσιες  ιαματικές πηγές δεν αλλάζουν τη γεύση του νερού της θάλασσας και δεν μπορούν καν να την αδυνατίσουν, έτσι και η θύελλα των εχθρικών δυνάμεων δεν μπορούν να κλονίσουν την ηθική σταθερότητα του άφοβου άνδρα. Μένει πάντα ορθός στη θέση του και δίνει σε όλα τα συμβάντα ένα ορισμένο χρωματισμό. Γιατί στέκεται πάντα ψηλότερα από όλα τα γεγονότα του έξω κόσμου. Δεν ισχυρίζομαι ότι δεν νιώθει τίποτε από τις εχθρικές δυνάμεις. Ωστόσο της κατανικά και ορθώνεται με ηρεμία και καταφρόνια πάνω από όλες τις επιθέσεις. Όλες τις δυσκολίες τις θεωρεί ευκαιρίες να ασκηθεί. Ποιος αληθινός άνδρας όμως δεν εύχεται κόπο στην έντιμη προσπάθεια και ποιος δεν θα ήταν πρόθυμος να κάνει το καθήκον του και όταν ακόμα αυτό συνδέονταν  είχε κίνδυνους; Για τον άνθρωπο της δράσης η αδράνεια είναι τιμωρία. Βλέπομε πως οι αθλητές που δίνουν αξία στη δύναμή τους αγωνίζονται μονάχα κατά των πιο θαρραλέων. Ζητούν από αυτούς που με τη βοήθειά τους ετοιμάζονται για τον αγώνα, να βάλουν όλη τη δύναμή τους εναντίον τους.

Χτυπιούνται και πληγώνονται, και όταν δεν βρίσκουν ένα αντίπαλο αντάξιό τους, τότε αντιμετωπίζουν πολλούς μαζί. Η ανδρεία φθίνει σαν δεν έχει αντίπαλο. Μονάχα όταν μπορεί να δείξει το τι μπορεί, τότε μόνον αποκαλύπτεται το μεγαλείο και η δύναμή της.

Στις πολλές υπέροχες εκφράσεις  του Δημητρίου μου είναι και αυτή που τη θυμάμαι ακόμη καλά. Αντηχεί ακόμα στα αυτιά μου:

Εκείνος ο άνθρωπος, έλεγε, είναι κατά τη γνώμη μου ο πιο δυστυχισμένος. Που δεν είχε ποτέ να αντιμετωπίσει εχθρικές δυνάμεις. Αν δεν είχε ευκαιρία να υποστεί τη δοκιμασία, αν όλα πήγαν στη ζωή του κατ΄ευχήν, αν όλα ήρθαν βολικά, προτού καν το θελήσει- για αυτόν τον άνθρωπο οι Θεοί έχουν δυσμενή γνώμη. Είναι σαν να μην ήταν άξιος να διεξάγει ένα νικηφόρο αγώνα με το πεπρωμένο. Το πεπρωμένο αποφεύγει τον δειλό, σαν να θέλει να πει: <<Τι να διαλέξω αυτόν τον δειλό για αντίπαλο; Θα καταθέσει αμέσως τα όπλα. Εναντίον του δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω όλη μου τη δύναμη. Θα αναποδογυριστεί από μια ελαφριά απειλή. Ούτε τη ματιά μου δεν μπορεί να υποφέρει. Θα κοιτάξω να βρω κανέναν άλλο, με τον οποίο να μπορώ να παλέψω. Θα ήταν ντροπή να αγωνιστώ με έναν άνθρωπο που θα αφήσει τον εαυτό του να νικηθεί>>.

Ο γλαδιατόρος νιώθει αισχύνη όταν βάζουν απέναντί του έναν κατώτερο συναγωνιστή. Ξέρει ότι η νίκη χωρίς κινδύνους είναι νίκη χωρίς δόξα.

Έτσι κάνει και η μοίρα: Διαλέγει τους γενναιότερους ανταγωνιστάς. Άλλους ανθρώπους τους προσπερνά με καταφρόνηση. Το πεπρωμένο στρέφετε προς τούς ανθρώπους με μεγάλη δύναμη αντίστασης και ισχυρή θέληση να κρατηθούν. Εναντίον αυτών των ανθρώπων ρίχνει ολόκληρη τη δύναμή του. Στο Μούκιο επέβαλε τη φωτιά, στο φαβρίκο τη φτώχεια, στο Ρουτίλιο την εξορία, στο Ρεγούλο τα βασανιστήρια, Στο σωκράτη το κώνειο, Στο Κάτωνα τον θάνατο.

Μονάχα στη δυστυχία μπορούμε να δώσουμε μεγάλα παραδείγματα. Εξωτερική ευτυχία μπορεί να δοθεί στη μάζα και στα κοινά πνεύματα. Η κατανίκηση της δυστυχίας και όλων των φρικαλεοτήτων της ανθρωπότητος. Αυτό είναι προνόμιο των μεγάλων ανδρών. Δεν γνωρίζουμε την άλλη όψη του κόσμου όταν ζούμε πάντα στην ευτυχία και στην ασυννέφιαστη καλή ατμόσφαιρα. Για να γνωρίσουμε τον εαυτό μας πρέπει να δοκιμασθούμε. Ότι μπορούμε το αντιλαμβανόμαστε μονάχα στη δοκιμασία. Για αυτό και πολλοί άνθρωποι ρίχτηκαν κυριολεχτικά στην αγκαλιά της δυστυχίας, όταν αυτή δεν έτυχε στο δρόμο τους. Αναζήτησαν την ευκαιρία να δείξουν ολόλαμπρη την ηθική τους τελειότητα που αλλιώς θα έμενε για πάντα κρυμμένη. Ισχυρίζομαι ότι οι μεγάλοι άνδρες χαίρονται πολλές φορές όταν συναντούν δυσκολίες, με τον ίδιο τρόπο όπως χαίρονται οι γενναίοι στρατιώτες για τον πόλεμο. Ο Θεός φροντίζει πολύ για το καλό των ανθρώπων, για τούς οποίους ποθεί την ανώτερη ηθική ανάπτυξη. Έτσι παραχωρεί σε αυτούς τις προϋποθέσεις για τολμηρές και γενναίες πράξεις. Για να δημιουργηθεί ωστόσο μια τέτοια κατάσταση χρειάζονται πάντοτε ορισμένες εξωτερικές δυσχέρειες. Τον καλό τιμονιέρη τον εκτιμούμε στην τακίμια και τον καλό στρατιώτη στη μάχη.

Σας ικετεύω, μη φοβάστε λοιπόν τις δυσκολίες, που οι Θεοί σας επιβάλλουν για να σας κεντρίσουν! Ευδαιμονία είναι να σας δοθεί η ευκαιρία να δείξετε γενναία στάση. Δίκαια χαρακτηρίζουμε δυστυχισμένους τους ανθρώπους που χάνουν κάθε ζωηράδα γιατί ζουν σε υπερβολική ευτυχία. Μένουν ακίνητοι στην οκνή αδράνεια σαν το πλοίο στην ακύμαντη θάλασσα.

Να αποφεύγεται την εκνευριστική ευτυχία! Η ευτυχία κάνει τους ανθρώπους μαλθακούς. Ζουν σαν ένα ατελείωτο μεθύσι, αν κανένα γεγονός δεν τους θυμίσει ότι είναι άνθρωποι και μονάχα αυτό. Ότι ξεπερνά το σωστό μέτρο είναι βλαβερό. Ωστόσο η υπερβολική ευδαιμονία κρύβει μέσα της ιδιαίτερα πολλούς κινδύνους: Αναταράζει το μυαλό, φέρνει μπροστά στα μάτια μας ψεύτικες οπτασίες και περικαλύπτει την Αλήθεια και το Σφάλμα με αδιαπέραστο σκοτάδι.

Γιατί λοιπόν να μας κάνει έκπληξη ότι ο Θεός υποβάλει σε σκληρές δοκιμασίες τα ευγενικά πνεύματα; Η δοκιμασία ανδρείας δεν είναι τόσο απλή. Τ ο πεπρωμένο μας πληγώνει βαθιά. Ας υποστούμε ακλόνητοι τα χτυπήματα αυτά! Μια και δεν πρόκειται για τυφλό μαστίγωμα, αλλά για ευγενικό ανταγωνισμό. Όσο πιο συχνά παίρνουμε μέρος στον ανταγωνισμό αυτό τόσο γενναιότεροι θα γινόμαστε. Πρέπει να θέτομε τον εαυτό μας στη διάθεση της μοίρας και να αφηνόμαστε να μας σκληραγωγεί η μοίρα κατά των χτυπημάτων της. Σιγά σιγά θα νιώσουμε ότι είμαστε ισοδύναμοι με το πεπρωμένο. Φτάνομε να περιφρονούμε όλους τους κινδύνους όταν ζούμε αδιάκοπα μέσα στον κίνδυνο. Έτσι φτάνουν οι θαλασσινοί να μην προσβάλλονται από ναυτία, έτσι σκληραίνουν τα χέρια του χωρικού, έτσι δυναμώνουν οι μυς του στρατιώτου τόσο που να σφεντονίζει βλήματα, έτσι γίνονται ευλύγιστα τα μέλη ενός δρομέως. Στον καθένα από αυτούς είναι περισσότερο αναπτυγμένη η ικανότητα, στην οποία ασκείται. Θα φθάναμε να περιφρονούμε τον πόνο τότε μονάχα όταν τον έχομε υποφέρει.

Ένα δέντρο τότε μόνο είναι γερό και ανθεκτικό, όταν ταράζεται μια δύναμη από τον άνεμο γιατί εξαιτίας των σφοδρών αυτών κινήσεων βυθίζει τα ριζάρια του όλο και πιο βαθιά και γαντζώνεται με αυτά. Τα δέντρα που φυτρώνουν στις απάνεμες κοιλάδες δεν είναι τόσο ανθεκτικά. Είναι λοιπόν συμφέρον των καλών ανθρώπων να έχουν να αντιμετωπίζουνε δύσκολες καταστάσεις. Αυτοί γίνονται ατρόμητοι πολεμιστές. Έτσι μαθαίνουν να δέχονται με καρτερικότητα τα χτυπήματα του πεπρωμένου. Μόνον εκείνος που δεν έχει τη δύναμη να υποστεί τέτοια χτυπήματα τα θεωρεί σαν κάτι κακό.

Πολλά πράγματα δεν μπορούν να χωριστούν. Είναι μεταξύ τους αχώριστα δεμένα.  Άνθρωποι χωρίς ενεργητικότητα που έχουν κλίση στον ύπνο ή στον ξύπνιο που μοιάζει με υπνηλία, είναι φτιαγμένοι  από στοιχεία νωθρά. Για να δημιουργηθεί ωστόσο ένας άνδρας, με την πραγματική έννοια της λέξης , χρειάζεται η σκληρότητα του πεπρωμένου. Ο δρόμος του δεν πρέπει να είναι χαραγμένος σε ομαλό επίπεδο. Πρέπει να ελίσσεται σε ύψη και σε βάθη. Ρίχνεται από εδώ και από εκεί και πρέπει να διευθύνει το σκάφος στην τρικυμία. Πρέπει να κρατήσει σταθερή πορεία ενάντια στο πεπρωμένο. Πρέπει να συναντήσει πολλές δύσκολες και επικίνδυνες καταστάσεις να τις κάνει υποφερτές και να ισοπεδώσει μοναχός το δρόμο του. Το χρυσάφι δείχνει την αγνότητα του στη φωτιά και ο γενναίος άνδρας στη δυστυχία.

Παρόλα όμως αυτά γιατί το επιτρέπει ο Θεός να συμβαίνουν τόσα κακά στους καλούς ανθρώπους; Δεν το επιτρέπει. Κάθε κακό το απομακρύνει από αυτούς, εγκλήματα και άτιμες πράξεις, επαίσχυντες θέσεις και λαίμαργες προθέσεις, τον τυφλό πόθο και τον φθόνο, που στρέφετε σε ξένη ιδιοκτησία. Διαφυλάσσει και προστατεύει το πραγματικό τους είναι. 

Υπόθεσε λοιπόν ότι ο Θεός σού λέγει:

<<Γιατί θέλετε να παραπονιέστε πάντοτε εναντίον μου, εσείς, που χαίρεσθε για το ορθό; Άλλους τους προίκισα με φαινομενικές αξίες και τους παραπλάνησα στον εγωισμό τους με ένα μακροχρόνιο απατηλό όνειρο. Τούς χάρισα χρυσάφι ασήμι  και ελεφαντόδοντο. Εσωτερικές αξίες τους λείπουν όμως ολότελα . Οι άνθρωποι που τους νομίζεται ευτυχισμένους είναι στην πραγματικότητα άθλιοι, με κακή νοοτροπία, αν δεν κοιτάζει κανένας μονάχα την εξωτερική του εμφάνιση, αλλά βλέπει και πίσω από τα παρασκήνια. Η ευτυχία τους δεν είναι σταθερή και αληθινή. Είναι μονάχα φλούδα, μια πολύ λεπτή φλούδα. Όσο οι άνθρωποι αυτοί είναι ψηλά και μπορούν να δείχνονται με την όψη αυτή, όπως τους αρέσει, η εντύπωση που κάνουν είναι λαμπρή. Αν συμβεί όμως κάτι που θα τους συγχύσει και θα τούς ξεγυμνώσει, τότε φαίνεται πια ότι ένα βάραθρο ακαθαρσίας ήταν κρυμμένο πίσω από την ψεύτικη λαμπρότητα.

<<Σε εσάς έδωσα αληθινές αξίες που είναι διαρκείας που κερδίζουν σε μεγαλείο και πλούτο όταν ασχοληθεί κανένας με αυτές και θέληση να τις κρίνει από όλες τίς πλευρές. Σας έδωσα τη δύναμη να περιφρονείται, ότι οι άλλοι φοβούνται. Σας έμαθα να απεχθάνεστε τις κατώτερες διασκεδάσεις. Από έξω δεν λαμποκοπάτε… Η αξία σας είναι εσωτερική. Να μη χρειάζεται την ευδαιμονία, αυτό είναι για εσάς ευδαιμονία.>>

Σενέκας- Ρωμαίος φιλόσοφος

(4 π.χ- 65μ.χ.)

Περιοδικό Νέα Ευρώπη Τεύχος-4

Εθνικός Σύνδεσμος Σαρωνικού